آب‌های زیرزمینی؛ ذخایر فراموش‌شده در آستانه نابودی
نسترن کیوان‌پور - آب‌های زیرزمینی همیشه ناجی خاموش تمدن‌ها بوده‌اند. حتی در بیابان‌ها، این ذخایر پنهان توانسته‌اند زندگی را جاری نگه دارند. اما اکنون، در بسیاری از نقاط جهان، از جمله ایران، این منابع حیاتی در حال اضمحلال‌اند؛ و شاید دیگر فرصتی برای جبران باقی نمانده باشد.
چشم‌انداز جهانی: یک بحران با چهره‌ای آرام اما مرگبار
بر اساس گزارش یونسکو در سال 2024، بیش از ۲ میلیارد نفر در جهان برای تأمین آب روزمره‌ی خود به آب‌های زیرزمینی وابسته‌اند. در ۶۰ کشور، بیش از ۵۰ درصد از منابع آب مصرفی از این سفره‌ها تأمین می‌شود. اما در اغلب این کشورها، نرخ برداشت به‌مراتب بیشتر از تغذیه طبیعی است؛ به‌عبارتی، ما داریم با شتاب، سرمایه آبی زمین را می‌بلعیم.
به استناد این گزارش، هند روزانه ۲۵۰ میلیارد لیتر آب زیرزمینی برای کشاورزی برداشت می‌کند؛ چین بزرگ‌ترین مصرف‌کننده‌ی صنعتی این منابع است؛ و در ایران، بیش از ۷۰ درصد کل آب مصرفی، از طریق برداشت از چاه‌ها تأمین می‌شود.
تصویر عینی یک فروپاشی آبی
ایران با اقلیمی خشک و نیمه‌خشک، به شدت به منابع زیرزمینی متکی است. به گفته معاون امور مراتع سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در گفت‌وگو با خبرگزاری ایرنا در تاریخ 16 اردیبهشت 1402، از ۶۰۹ دشت کشور، 409 دشت، ممنوعه اعلام شده، یعنی برداشت از آن‌ها از حد بحرانی فراتر رفته است.
بر اساس اعلام رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور در دی‌ماه 1402 متوسط نرخ فرونشست ایران پنج برابر میانگین جهانی است که تا این تاریخ قاعدتا بیشتر نیز شده است.
پیامدهای این رخدادِ نامطلوب، فرونشست زمین در بسیاری از استان‌های کشور است که نرخ فرونشست به بیش از ۲۰ تا ۳۰ سانتی‌متر در سال رسیده است؛ بسیار بالاتر از حد خطرناک جهانی که به استناد گزارش‌های اتحادیه اروپا، تا ۴ میلی‌متر در سال طبیعی است.
نابودی زیرساخت‌ها از دیگر پیامدهای خطرناک کاهش سطح آب‌های زیرزمینی است که جاده‌ها، خطوط راه‌آهن و ساختمان‌ها را به طور مستقیم تحت تاثیر قرار می‌دهد.
بحران نابودی کشاورزی، شور شدن آب و بالا آمدن سطح آب شور نیز به مهاجرت‌های زیست محیطی و در پی آن، خالی شدن روستاها و خشک شدن منابع معیشتی مردم منجر می‌شود.
نابودی آب‌های زیرزمینی در سکوت اتفاق می‌افتد
برخلاف سدها و رودخانه‌ها، آب‌های زیرزمینی قابل مشاهده نیستند. این یعنی نابودی آن‌ها در سکوت اتفاق می‌افتد و به‌راحتی از نگاه عمومی و رسانه‌ای پنهان می‌ماند. از طرفی، بازسازی سفره‌های آب زیرزمینی ممکن است قرن‌ها زمان ببرد. ما نمی‌توانیم به‌سادگی آن‌ها را “پُر” کنیم.
با توجه به شدت بحران آب و افت نگران‌کننده منابع زیرزمینی در ایران، اجرای مجموعه‌ای از راهکارهای هدفمند و عملیاتی ضروری است. در ادامه، مهم‌ترین پیشنهادها برای کنترل و مدیریت این بحران که توسط کارشناسان بین‌المللی مطرح می‌شود می‌خوانیم:
۱. توقف برداشت بی‌رویه و حذف چاه‌های غیرمجاز
در حال حاضر به استناد آمار رسمی کشور، بیش از ۴۰۰ هزار چاه غیرمجاز فعال‌اند که بدون نظارت، منابع حیاتی آب زیرزمینی را تخلیه می‌کنند. حذف این چاه‌ها یا حداقل کنترل دقیق و هوشمند برداشت آن‌ها می‌تواند گامی موثر در مهار بحران باشد. استفاده از فناوری‌های کنترل از راه دور و کنتورهای هوشمند برای پایش برداشت آب، همراه با اجرای قوانین بازدارنده، باید در اولویت قرار گیرد.
۲. تغییر الگوی کشت به نفع محصولات کم‌مصرف
کشاورزی سنتی ایران مبتنی بر محصولاتی چون برنج، هندوانه و چغندر قند است که مصرف آب بالایی دارند و در بسیاری از مناطق با اقلیم خشک و نیمه‌خشک، توجیه اقتصادی و زیست‌محیطی ندارند. تغییر الگوی کشت به محصولات مقاوم‌تر و کم‌مصرف‌تر مانند زعفران، پسته، گیاهان دارویی و دانه‌های روغنی می‌تواند ضمن کاهش فشار بر منابع آبی، درآمد کشاورزان را نیز حفظ یا حتی افزایش دهد. این تغییر نیازمند آموزش، حمایت دولتی و مشوق‌های مالی برای کشاورزان است.
۳. بهره‌گیری از فناوری‌های نوین آبیاری
بیش از ۹۰٪ از آب مصرفی کشور در بخش کشاورزی استفاده می‌شود که بخش قابل‌توجهی از آن به دلیل روش‌های غیراستاندارد هدر می‌رود. جایگزینی روش‌های غرق‌آبی با سامانه‌های آبیاری نوین از جمله قطره‌ای، بارانی، تیپ و سامانه‌های هوشمند تنظیم مصرف، می‌تواند راندمان آبیاری را به طور چشمگیری افزایش دهد. دولت و بخش خصوصی باید تسهیلات مالی، یارانه و آموزش برای گسترش این فناوری‌ها را فراهم کنند.
۴. مدیریت یکپارچه منابع آب با مشارکت جوامع محلی
بحران آب تنها با مداخلات بالا به پایین قابل حل نیست. مشارکت جوامع محلی، شوراهای روستایی، کشاورزان و بهره‌برداران در تصمیم‌گیری و نظارت بر مدیریت منابع آب، موجب افزایش مسئولیت‌پذیری و کارایی در مصرف می‌شود. ایجاد سازوکارهایی برای مدیریت مشارکتی و منطقه‌ای منابع آب باید در اولویت نهادهای دولتی قرار گیرد.
۵. احیای سنت‌های بومی و الگوهای زیستی پایدار
ایران سابقه‌ای طولانی در مدیریت سنتی منابع آب دارد. قنات‌ها، آب‌انبارها و تقویم‌های کشاورزی سنتی از جمله میراث‌های ارزشمندی هستند که می‌توانند با به‌روزرسانی و تلفیق با فناوری‌های نوین، نقش مهمی در کاهش وابستگی به چاه‌های عمیق و آب زیرزمینی ایفا کنند. حمایت از دانش بومی و احیای روش‌های پایدار زیستی باید به عنوان بخشی از سیاست‌های رسمی منابع طبیعی و محیط زیست کشور در نظر گرفته شود.
ما در آستانه از دست دادن آخرین ذخایر راهبردی آبی‌مان هستیم. اگر امروز اقدامی نکنیم، فردا ممکن است برای نجات حتی یک دشت هم دیر باشد. بحران آب‌های زیرزمینی، چالش این نسل است، اما تاوان آن را نسل‌های آینده خواهند داد.