البرز در تنگنای آب؛ روایت رسمی از بحرانی که دیگر قابل کتمان نیست
در یکی از گرم‌ترین روزهای تابستان، برنامه «رهیافت» رادیو البرز، روایتی رسمی و بی‌پرده از وضعیت منابع آبی استان ارائه داد؛ روایتی که نه با بزرگ‌نمایی همراه بود و نه با انکار، بلکه صرفاً بازتاب صادقانه‌ای بود از آنچه اکنون بر سفره‌های آبی البرز گذشته و آنچه می‌تواند آینده این استان را از اساس دگرگون کند.
به گزارش پیام آشنا به نقل از روابط عمومی شرکت آب منطقه‌ای البرز، داود نجفیان؛ مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان البرز، با استناد به داده‌های دقیق و سال‌ها تجربه مدیریتی، وضعیت فعلی را چنین توصیف کرد: «نزدیک به پنج سال است که استان درگیر خشکسالی مستمر شده و منابع آبی‌اش تحت تأثیر شدید این خشکسالی قرار گرفته‌اند. امسال نسبت به میانگین بلندمدت، حدود ۴۰ درصد کاهش بارش داشته‌ایم.»
این کاهش، خود را در افت محسوس حجم مخازن سدها نمایان کرده است. به گفته نجفیان، در سد کرج، حجم ذخیره آب نسبت به سال گذشته، ۶۴ درصد کاهش یافته است: «پارسال ۱۵۵ میلیون مترمکعب ذخیره آب داشتیم، امسال فقط ۵۴ میلیون مترمکعب داریم.»
سد طالقان نیز شرایطی مشابه دارد. از حجم ۴۲۰ میلیون مترمکعبی این سد، سال گذشته ۳۱۷ میلیون مترمکعب آب در آن ذخیره شده بود، در حالی که امسال این عدد به ۱۱۱ میلیون مترمکعب کاهش یافته است؛ یعنی کاهشی معادل ۶۵ درصد.
اما ماجرا تنها به آب‌های سطحی محدود نیست. نجفیان هشدار داد که کاهش منابع سطحی، در بلندمدت به افت آب‌های زیرزمینی منجر شده و «عامل اصلی فرونشست دشت‌ها، نه فقط خشکسالی بلکه بارگذاری بیش از حد بر سفره‌های زیرزمینی» است.
او تاکید کرد: «ما در استان البرز دشت‌های غنی و باارزشی داریم، اگر بار اضافه را از دوش‌شان برداریم، طبیعت خودش را احیا و ترمیم می‌کند.»
فرونشست زمین؛ نتیجه برداشت بی‌رویه از آبخوان‌ها
بر اساس داده‌های ارائه‌شده، در حال حاضر سالانه ۶۲ میلیون مترمکعب بیش از ظرفیت استراتژیک استان از منابع زیرزمینی برداشت می‌شود. این در حالی است که طی ۲۵ سال گذشته حدود یک میلیارد و ۶۰۰ میلیون مترمکعب، یعنی نزدیک به ۹ برابر حجم سد کرج، از منابع زیرزمینی از دست رفته است.
در بخشی دیگر از این گفت‌وگوی رادیویی، به موضوع الگوی کشت و مصرف آب در بخش کشاورزی نیز اشاره شد.
نجفیان با انتقاد از تداوم کشت محصولات آب‌بَری مانند کاهو و کلم، گفت: «این محصولات در شرایط فعلی اصلاً توجیه ندارند، چون هم آب زیادی مصرف می‌کنند و هم در برخی موارد حتی برداشت اقتصادی هم نمی‌شوند.»
او با اشاره به افزایش مصرف آب در بخش کشاورزی، هشدار داد که «در سال ۱۳۵۴، مجموع پروانه‌های بهره‌برداری کشاورزی حدود ۲۷۰ میلیون مترمکعب بود، اما اکنون این رقم به ۵۱۲ میلیون مترمکعب رسیده است. در واقع ما در حال خالی کردن سفره‌های آبخوان هستیم.»
پیامد این برداشت بی‌رویه، نه فقط افت منابع آب، بلکه فرونشست زمین است؛ پدیده‌ای که نجفیان آن را «هشداری جدی برای آینده» توصیف کرد: «استاندارد جهانی فرونشست حدود ۴ میلی‌متر در سال است، اما در برخی مناطق غربی استان، این رقم به ۲۸ سانتی‌متر رسیده است. یعنی چندین برابر حد مجاز!»
او در عین حال تأکید کرد که حتی اگر تمام منابع آب سطحی مصرف شود، بدون مدیریت دقیق منابع زیرزمینی، پایداری تأمین آب امکان‌پذیر نخواهد بود.
از دیگر محورهای این گفت‌وگو، تفاوت الگوی مصرف در البرز نسبت به سایر نقاط کشور بود. نجفیان با اشاره به نسبت بالای جمعیت و مهاجرت‌پذیری استان، بیان کرد: «در حالی که میانگین کشور حدود ۵ تا ۶ درصد از آب را به بخش شرب و بهداشت اختصاص می‌دهد، این عدد در البرز به ۳۲ درصد می‌رسد.»
او این مسئله را ناشی از جمعیت‌پذیری بالا و توسعه بی‌رویه سکونت‌گاه‌ها دانست که فشار مضاعفی بر منابع طبیعی وارد کرده است.
بدهی بزرگی به آیندگان داریم!
نگرانی‌ها اما فقط مربوط به امروز نیست. نجفیان آینده را هم در معرض تهدید می‌بیند: «ما تا پایان تابستان، عملاً مخازن‌مان را تخلیه کرده‌ایم. سال گذشته در اواخر شهریور، ۱۱۱ میلیون مترمکعب آب در سد کرج داشتیم، امسال این عدد فقط ۵۴ میلیون است. و با ادامه این روند، ممکن است تا پایان تابستان به ۲۰ میلیون مترمکعب برسد.»
او افزود: «این یعنی نه‌تنها جبران کمبود سال قبل ممکن نیست، بلکه ما یک بدهی بزرگ به آینده داریم.»
سرانه مصرف آب در البرز، بسیار بالاتر از استاندارد جهانی
در ادامه این گفت‌وگو، موضوع سرانه مصرف آب نیز به میان آمد.
نجفیان مقایسه‌ای با کشورهای اروپایی انجام داد و گفت: «در بسیاری از کشورهای اروپایی، با وجود اینکه با بحران آب مواجه نیستند، سرانه مصرف آب ۱۳۰ لیتر در روز است، اما در استان ما این عدد به ۲۶۰ لیتر می‌رسد.» او البته مردم را متهم نکرد، بلکه اذعان داشت که «بخشی از این شرایط نتیجه‌ی ناتوانی ما در جلب مشارکت عمومی و آگاهی‌بخشی صحیح بوده است.»
نجفیان همچنین به تصمیمات ملی اشاره کرد: «سال گذشته به دلیل فرونشست شدید و اضافه برداشت، کف‌شکنی در دشت‌های ممنوعه ممنوع اعلام شد. این مسئله، هم به دلیل پایین‌رفتن سطح سفره‌هاست و هم به خاطر فعالیت چاه‌های غیرمجاز که ما در حال شناسایی آن‌ها هستیم.»
کشت غرقابی و پر آب‌بر توجیه ندارد
او با قدردانی از بخش کشاورزی استان که «در مقایسه با دیگر استان‌ها دانش‌بنیان‌تر عمل کرده»، تأکید کرد که حتی در این شرایط هم کشت‌های غرقابی و پرآب‌بر دیگر توجیهی ندارند. به گفته‌ی او، مراکز علمی و تحقیقاتی نیز این موضوع را تأیید کرده‌اند.
در پایان، نجفیان از سندی سخن گفت که با همکاری نهادهای مرتبط از جمله جهاد کشاورزی، تهیه شده است: «سندی تحت عنوان “برنامه سازگاری با کم‌آبی” تدوین شده که دو فاز دارد؛ فاز اول تا سال ۱۴۰۵ و فاز دوم تا ۱۴۱۰. هدف این سند، کاهش بارگذاری‌هاست. اکنون از فاز اول حدود یک و نیم سال باقی مانده و طبق گزارش‌ها ۸۰ درصد آن عملیاتی شده، هرچند هنوز راستی‌آزمایی نشده و در فاز خوداظهاری دستگاه‌هاست.»
او بی‌پرده گفت: «تعارف نداریم؛ دشت‌های البرز هنوز هم غنی هستند، اما بارگذاری‌های نادرست آن‌ها را در معرض فروپاشی قرار داده. اگر بار برداشته شود، طبیعت با ما همراه خواهد شد. ولی شرط آن است که تصمیمات، ضمانت اجرایی داشته باشند، به‌ویژه در حوزه‌ی الگوی کشت و مصارف خانگی.»