ایران در نیمه راه بسته شدن پنجره جمعیتی

ناسازگاری قوانین و ناکارآمدی سیاست‌ها

یکی از چالش‌های اساسی قانون حمایت از جمعیت، تضاد با سایر قوانین و مقررات موجود است. به گفته دبیر ستاد ملی جمعیت، دست‌کم ۱۵ قانون در کشور با قانون حمایت از جمعیت در تعارض است؛ از جمله قوانین مربوط به سربازی، جذب هیئت علمی، دوره‌های دستیاری پزشکی و مقررات بیمه‌ای. به عنوان مثال، خانواده‌ای که فرزند پنجم دارد از حمایت‌های قانونی برخوردار است، اما این امتیازات هنوز در سامانه‌های بیمه اعمال نشده‌اند. یا زنی که توصیه به فرزندآوری شده، تنها یک سال فرصت دارد تا در سن ۴۵ سالگی به عضویت هیئت علمی برسد و بین فرزند و موقعیت شغلی باید یکی را انتخاب کند.

دبیر ستاد ملی جمعیت تأکید می‌کند که سیاست‌های جمعیتی بدون هم‌راستایی قوانین، نه تنها نتیجه مطلوبی ندارند بلکه به کاهش اعتماد عمومی و تضعیف سرمایه اجتماعی منجر می‌شوند.

تجربه موفق ازبکستان: تمرکز بر واقعیت‌ها به جای قانونگذاری شتابزده

تجربه کشور ازبکستان نشان می‌دهد که رشد جمعیت بدون تصویب قوانین جدید و صرفاً با سیاست‌گذاری واقع‌بینانه ممکن است. طی سه دهه، نرخ باروری از منفی به ۳.۲ رسید و این موفقیت عمدتاً به دلیل تمرکز بر امنیت شغلی، مسکن مناسب، امنیت روانی و اجتماعی و حمایت واقعی از مادران شاغل بوده است. ساخت مسکن حداقل دوخوابه، فراهم کردن مهدکودک در محل کار و مرخصی‌های هدفمند برای مادران، از جمله اقدامات عملی بوده است.

مسکن و زمینه‌های ازدواج، نقطه کلیدی بحران جمعیت در ایران

دبیر ستاد جمعیت ایران می‌گوید: «مشکل بسیاری از جوانان مجرد، نبود تمایل به ازدواج نیست بلکه نبود زمینه‌های مناسب است.» نبود مسکن مناسب و محدودیت‌های اقتصادی باعث شده است که جوانان به تأخیر در ازدواج و فرزندآوری روی بیاورند. در این شرایط، تخصیص تسهیلات صرفاً به فرزند سوم و چهارم نمی‌تواند انگیزه کافی ایجاد کند.

نقش فرهنگ‌سازی و مشارکت مردمی

مسئله جمعیت در ایران تنها به قانونگذاری محدود نمی‌شود و نیازمند کنشگری مردمی و فرهنگی است. جشنواره «جایزه ملی جوانی جمعیت» به عنوان یک رویداد فرهنگی-مردمی، با هدف ارتقای آگاهی و ایجاد جریان‌سازی اجتماعی برگزار می‌شود. دبیر ستاد جمعیت با تأکید بر نقش مردم و نهادهای علمی، فرهنگی و دینی در تحقق سیاست‌های جمعیتی گفت که بدون مشارکت فعال مردم، دستورها و بخشنامه‌ها تأثیر چندانی نخواهند داشت.

پیامدها و هشدارها

براساس پیش‌بینی‌ها، با ادامه روند فعلی، تا ۲۵ سال آینده بیش از ۲۶ درصد جمعیت کشور سالمند خواهد شد و ایران سالمندترین کشور منطقه خواهد بود. این روند نه تنها رشد اقتصادی را کاهش می‌دهد، بلکه بار سنگینی بر سیستم‌های حمایتی و مراقبت از سالمندان تحمیل خواهد کرد.

بحران جمعیت در ایران بیش از آنکه نیازمند تصویب قانون‌های جدید باشد، به هماهنگی قوانین موجود، سیاست‌های عملی و فرهنگ‌سازی مردمی نیاز دارد. تجربه موفق ازبکستان نشان می‌دهد که امنیت شغلی، مسکن مناسب، حمایت واقعی از مادران و ثبات اجتماعی می‌تواند انگیزه فرزندآوری را افزایش دهد. در ایران نیز، بدون ایجاد زمینه‌های اقتصادی و رفاهی، هیچ قانون حمایتی به تنهایی نمی‌تواند نرخ فرزندآوری را به سطح جایگزینی برساند.