کشاورزی زیر تیغ بودجه کم و مدیریت پراکنده
اختصاصی پیام آشنا - با نزدیک شدن به نیمه سال ۱۴۰۴، امکان ارزیابی تقریبی از عملکرد ۲۰ ساله کشاورزی ایران در چارچوب سند چشم‌انداز توسعه فراهم شده است. مروری بر داده‌ها و اظهارات رسمی تاکنون نشان می‌دهد که تنها حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد از اهداف تعیین‌شده در این سند در بخش کشاورزی محقق شده است؛ عددی که به‌روشنی گویای فاصله زیاد میان برنامه‌ریزی و واقعیت اجرایی است.
سرمایه‌گذاری؛ حلقه مفقوده توسعه کشاورزی
ادریس مرسلی، مشاور مطالعاتی معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی، مهم‌ترین مانع در مسیر تحقق برنامه‌ها را ضعف تأمین مالی می‌داند. به گفته او، در سال ۱۴۰۳، از ۱۴۶ هزار میلیارد تومان اعتبار مورد نیاز، فقط ۵.۲ هزار میلیارد تومان (معادل ۳.۴ درصد) تخصیص یافت.
این شکاف جدی باعث شده بسیاری از طرح‌های زیربنایی مانند توسعه شبکه‌های آبیاری، بازسازی قنوات و نوسازی اراضی به‌صورت حداقلی اجرا شوند؛ به‌گونه‌ای که نه تنها بهره‌وری بهبود نیافته، بلکه زیرساخت‌های فعلی نیز با فرسودگی مواجه شده‌اند.
آمارهایی از عقب‌ماندگی
مطابق آمارهای موجود، از هدف تجهیز ۲۰۰ هزار هکتار اراضی به سامانه‌های نوین آبیاری، تنها حدود ۳۰ هزار هکتار تا امروز محقق شده است. همچنین تا پایان نیمه اول سال ۱۴۰۴، مجموعاً حدود ۳.۱ میلیون هکتار از اراضی به آبیاری نوین مجهز شده‌اند؛ معادل کمتر از ۴۰ درصد از کل اراضی آبی کشور (۸.۷ میلیون هکتار).
عملکرد سایر برنامه‌ها نیز به همین شکل است:
• بازسازی قنوات: ۳۲ هزار کیلومتر
• انتقال آب با لوله: ۳۴ هزار کیلومتر
• زه‌کشی: ۵۱۲ هزار هکتار
• تجمیع و نوسازی اراضی: حدود ۱.۶ میلیون هکتار
اگرچه در برخی استان‌ها مانند فارس، پیشرفت بیشتری دیده می‌شود، اما در مقیاس ملی، فاصله با اهداف تعیین‌شده چشم‌گیر است.
کشاورزی سنتی، خاک‌فرسا و کم‌بازده
یکی از شکست‌های کلیدی، عدم گذار از کشاورزی سنتی به کشاورزی دانش‌بنیان است. با وجود گذشت دو دهه، همچنان بیش از ۳۴ درصد کشاورزان بی‌سواد هستند و درصد کمی از آن‌ها تحصیلات دانشگاهی دارند. این کمبود دانش تخصصی، توسعه مکانیزاسیون و نوآوری در تولید را با مانع مواجه کرده است.
از سوی دیگر، ایران همچنان رتبه اول فرسایش خاک در جهان را دارد؛ با میانگین سالانه ۱۶ تُن در هکتار. تنها ۶.۵ درصد خاک کشور در کلاس کیفیت یک قرار دارد؛ عاملی که امنیت غذایی و پایداری تولید را تهدید می‌کند.
حکمرانی ناکارآمد در مدیریت منابع آب
با راندمان پایین آبیاری (۴۵.۵ درصد) و بهره‌وری متوسط ۱۴۵۰ کیلوگرم در مترمکعب آب، کشاورزی ایران همچنان با بحران آب دست‌به‌گریبان است. سیاست‌گذاری‌های ناکارآمد، حفر گسترده چاه‌های غیرمجاز، و ضعف در کنترل بهره‌برداری، منجر به بیلان منفی سفره‌های زیرزمینی و خشک‌شدن رودخانه‌های دائمی شده است.
توسعه‌نیافتگی صنایع تبدیلی و هدررفت منابع
یکی دیگر از اهداف سند چشم‌انداز، کاهش ضایعات کشاورزی بود. با این حال، طبق گزارش‌ها، ضایعات محصولات همچنان در حدود ۳۰ درصد باقی مانده است. برای نمونه، در محصولاتی مانند برنج، روزانه ۸ تُن از محصول به دور ریخته می‌شود. این اتلاف گسترده نه‌تنها باعث هدررفت منابع طبیعی و انسانی می‌شود، بلکه امنیت غذایی و عدالت اجتماعی را نیز تهدید می‌کند.
در کنار این، ضعف در توسعه صنایع تبدیلی و زنجیره سرد باعث شده تا محصولات کشاورزی پیش از رسیدن به مصرف‌کننده، بخش زیادی از ارزش خود را از دست بدهند.
ساخت‌وساز و خرد شدن اراضی؛ پاشنه آشیل تولید
افزایش تغییر کاربری زمین‌های کشاورزی به ویلا و مجتمع‌های مسکونی در حاشیه شهرها، به‌ویژه اطراف کلان‌شهرها، عملاً باعث خرد شدن اراضی و کاهش صرفه اقتصادی در استفاده از ماشین‌آلات کشاورزی شده است. این پدیده، ساختار تولید در کشاورزی را به‌شدت آسیب‌پذیر کرده است.
جمع‌بندی: کشاورزی نیازمند تغییر ریل
در حالی که تنها چند ماه به پایان چشم‌انداز ۲۰ ساله باقی مانده، ارزیابی‌ها نشان می‌دهند که کشاورزی ایران هنوز به بخش بزرگی از اهداف خود نرسیده است.
تحقق تنها ۲۰ درصد از برنامه‌ها، نشان می‌دهد که بدون تأمین مالی پایدار، اصلاح حکمرانی منابع پایه، ارتقاء دانش کشاورزان، و توسعه صنایع تبدیلی، توسعه کشاورزی صرفاً در سطح اسناد باقی می‌ماند.
مسیر آینده کشاورزی ایران نیازمند یک بازنگری اساسی در سیاست‌گذاری و رویکرد مدیریتی است؛ مسیری که در آن منابع پایه، عدالت اجتماعی، و پایداری اقتصادی در اولویت قرار گیرند.