البرز قربانی دریاچه نمک قم

تیم پژوهشی متشکل از دکتر فرزانه برزآبادی فراهانی،  دکتر جمشید رحیمی و مهندس علیرضا بالالان‌فرد در یک مطالعه پیشرو، تحت عنوان«ارائه مدل تعیین سهم اثر میزان آلایندگی کانون‌های اصلی داخلی و فرااستانی ذرات معلق PM۱۰ استان البرز»  با بهره‌گیری از مدل‌سازی‌های اکونومتریک و هیدرولوژیکی، نقش کلیدی کانون‌های نمکی چشمه شور و دریاچه نمک استان قم را در موج جدید آلودگی هوای البرز و نواحی مرکزی کشور آشکار کردند.

بر پایه این پژوهش که با استفاده از داده‌های اقلیمی و میدانی ده سال گذشته (۲۰۱۴ تا ۲۰۲۴) و بیش از ۱۱۹۶ ساعت نمونه‌برداری مداوم انجام شده، مشخص شد که طوفان‌های گرد و غبار در استان البرز عمدتاً تحت تأثیر وزش بادهایی از سمت شرق و جنوب شرقی هستند که ذرات معلق را از کویر مرکزی کشور، پس از عبور از کانون‌های فعال استان قم، به این منطقه منتقل می‌کنند. نکته مهم و قابل توجه آن‌که پیش از انجام این مطالعه، هیچ‌یک از تحقیقات قبلی، چشمه شور و دریاچه نمک قم را به‌عنوان منبع اصلی آلودگی هوای البرز شناسایی نکرده بودند و عملاً نقشی برای این کانون‌ها در آلودگی هوای استان قائل نبودند.

اما یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که اگر کانون‌های گرد و غبار استان قم تحت مدیریت قرار گیرند و احیا شوند، می‌توان در زمان وقوع طوفان‌های گرد و غبار، میانگین غلظت ذرات معلق در استان البرز را تا حدود ۳۲ درصد کاهش داد؛ دستاوردی که می‌تواند نقشی کلیدی در بهبود کیفیت هوا و کاهش مخاطرات زیست‌محیطی این منطقه ایفا کند.

در سال های اخیر استادان دانشگاه خوارزمی نیز در نشست‌های علمی جداگانه‌ای، با تأکید بر اهمیت تأمین حقابه‌های زیست‌محیطی برای دریاچه نمک قم، نسبت به تبدیل شدن این پهنه نمکی به کانون تهدید اکولوژیکی هشدار دادند. برای مثال دکتر محمد سلیقه، استادتمام دانشکده علوم جغرافیایی سال 1402 در نشستی گفته بود: روند کاهشی بارش، احداث سدها و افزایش تبخیر، از مهم‌ترین عوامل خشکی دریاچه نمک و پارک ملی کویر است؛ مناطقی که در صورت بی‌توجهی، به کانون‌های فعال گرد و غبار و حتی باران‌های نمکی در مرکز کشور بدل خواهند شد.

طبق اظهارات کارشناسان، در حال حاضر دو کانون اصلی گرد و غبار در استان قم شناسایی شده‌اند: یکی در شرق استان (دشت مسیله) و دیگری در جنوب سمنان. به اعتقاد متخصصان، کنترل این دو کانون نه‌تنها دشوار یا پرهزینه نیست، بلکه با مدیریت منابع آبی و احیای زیست‌محیطی، قابل کنترل خواهد بود.

همزمان، داده‌های اقلیمی نشان می‌دهند که روند افزایش دما در قم و مناطق مرکزی ایران از میانگین جهانی نیز فراتر رفته است. طبق آمار، طی ۶۰ سال اخیر دمای استان قم نزدیک به ۵.۹ درجه سانتی‌گراد افزایش یافته که ناشی از نابودی باغات، کاهش سطح پوشش گیاهی و تشدید پدیده جزیره حرارتی شهری است. این افزایش دما، همراه با کاهش بارش و افزایش تبخیر، منجر به کاهش رطوبت خاک و شکل‌گیری کانون‌های گرد و غبار شده است. در چنین شرایطی، ذرات معلق کمتر از ۱۰ میکرون به‌راحتی توسط بادهایی با سرعت ۸ متر بر ثانیه از سطح زمین بلند شده و موجب آلودگی‌های گسترده می‌شوند.

جمع‌بندی این تحلیل نشان می‌دهد که بحران گرد و غبار در استان‌هایی مانند البرز، قم و سمنان، تنها یک موضوع محلی نیست، بلکه پدیده‌ای به‌شدت وابسته به تغییرات اقلیمی، سوءمدیریت منابع آب، توسعه بی‌رویه زیرساخت‌های سدسازی و نادیده گرفتن حقابه‌های زیست‌محیطی است. راهکار مقابله با آن، نه تنها در نصب فیلترهای شهری یا محدودیت‌های مقطعی در تردد خودروها، بلکه در احیای هوشمندانه منابع طبیعی و کانون‌های حساس گرد و غبار نهفته است.

اگر برنامه‌ای جدی برای احیای دریاچه نمک قم، کنترل کانون‌های دشت مسیله و بازتوزیع عادلانه آب‌های سطحی و زیرزمینی در فلات مرکزی اجرا نشود، نه‌تنها هوای البرز، بلکه بسیاری از نقاط کشور، با بحران زیست‌محیطی گسترده‌تری روبه‌رو خواهند شد؛ بحرانی که ابعاد انسانی، اقتصادی و اجتماعی آن، فراتر از آمارهای هواشناسی خواهد بود.